پسته یکی از اصلی‌ترین کالای صادراتی ایران است و زمانی رتبه اول جهانی در عرصه تولید را داشت اما چند سالی است که این جایگاه به دلیل تحریم‌ها، گرمایش زمین، قطع برق، طولانی شدن دوره آبیاری و... دست خوش تغییرات شده و حال این صنعت در رتبه دوم قرار دارد.
خشکبار ایرانی در کنار فرش، از گذشته دور اصلی‌ترین کالای صادراتی ایران را تشکیل می‌دادند و این محصولات در بسیاری از نقاط جهان با نام ایران شناخته می‌شوند. پسته یکی از مهم‌ترین محصولات بخش کشاورزی است به شکلی که ایران جایگاه دوم دنیا را در تولید پسته دارد. این محصول از نظر میزان ارزآوری نیز رتبه اول را در بین محصولات باغبانی کشور دارا و به عنوان یک محصول راهبردی مطرح است. تاحدود ۱۰ سال پیش ایران در تولید و صادرات پسته به عنوان یک کالای منحصربه‌فرد در رتبه اول جهان قرار داشت، اما طی سال‌های اخیر امریکا در تولید و صادرات جایگاه اول را از ایران ربوده است.
قبلا تا ۸۰ درصد پسته تولیدی کشور از باغات استان کرمان تامین می‌شد ولی با توسعه پسته کاری در سایر نقاط کشور مخصوصا استان‌های خراسان رضوی، خراسان جنوبی، خراسان شمالی، سمنان، یزد، مرکزی، قزوین، فارس و مناطقی از استان تهران، سهم استان کرمان به ۵۰ درصد نزدیک شده و این صنعت محلی تبدیل به یک صنعت ملی شده است.
مقصد صادراتی پسته ایرانی کدام کشورها هستند؟
چین و کشورهای خاور دور، هند، روسیه، کشورهای اروپایی و کشورهای عربی اصلی‌ترین کشورهای مقصد صادراتی پسته ایرانی هستند. در حال حاضر پسته صادراتی فندقی و احمدآقایی ایران در بازارهای جهانی در حدود ۷ تا ۱۱ دلار قیمت دارد که بر اساس وضعیت بازار عرضه و تقاضا با معامله می‌شود که البته این قیمت‌ها بسته به میزان عرضه و تقاضای جهانی ممکن است کمتر یا بیشتر شوند.
طبق تخمین انجمن پسته، میزان تولید پسته در سال زراعی ۱۴۰۱-۱۴۰۲ حدود ۱۸۰ هزار تن بود که با مانده انبار ۲۰ هزار تنی از سال قبل جمعا ۲۰۰ هزار تن موجودی داشتیم. از این میزان ۱۲۵ هزار تن پسته به ارزش بیش از یک میلیارد دلار به بازارهای هدف صادر و حدود ۲۵ هزارتن به مصرف داخلی رسید و مابقی حدود ۵۰ هزار تن هنوز موجود است.
سالی پر چالش برای درختان پسته ایرانی
محمودرضا مهدوی اناری- فعال صنعت پسته و عضو کمیته باغبانی و عضو هیئت امنای انجمن پسته ایران- در گفت و گو با ایسنا، با توجه به اخبار منتشر شده مبنی بر افزایش ۱۵ درصدی تولید پسته در سال جاری اظهار کرد: ما هیچ افزایش تولیدی نداشتیم. عدد ۳۰۰ هزار تنی که اعلام شده، رکوردی است که هرگز به آن نرسیده‌ایم. در یک سال پر خسارت همچون امسال این آمار بسیار عجیب است. ما نمی‌دانیم آمار و اطلاعاتی که از سوی وزارت جهاد کشاورزی ارائه شده از چه منابع و به چه شکلی استخراج شده‌اند ولی ما باغداران به‌طور کاملا محسوس مشاهده می‌کنیم که محصول به دلیل نوسانات دمایی زمستان ۱۴۰۲ و ابتدای بهار ۱۴۰۳ و قطعی برق چاه‌های کشاورزی دقیقا در اوج گرمای مستمر ۴۳ درجه تابستان دچار آسیب شده و قطعی برق باعث خاموشی چاه‌ها شد و مدار آبیاری تا ۳۰ درصد طولانی تر شد و از حد آستانه تحمل درختان فراتر رفت.
وی افزود: بنابراین امسال محصولاتی که روی درخت هستند، پوکی و نیم مغزی و دهنبست زیادی دارند و از لحاظ سایز نیز لطمه دیده‌اند. برآورد ما این است که در ارقامی مانند فندقی و احمدآقایی بین ۱۰ تا ۲۰ درصد و ارقام کله قوچی و اکبری بین ۲۵ تا ۳۵ درصد محصول از بین رفته است. بنابراین، این آمار و اطلاعات افزایش تولید بسیار خوش بینانه و تعجب برانگیز است.
مهدوی در حالی که قطعی برق و ناتوانی در آبیاری در اوج گرمای تابستان را علت اصلی این خسارات خواند و خسارت نوسانات دمایی ابتدای فصل را خیلی شدید ندانست درباره شیوه‌های آمارگیری میزان تولید تصریح کرد: به‌طور کلی سه منبع آمارگیری وجود دارد. اولین منبع تخمین انجمن پسته ایران است که هر ساله میزان تولیدات را با کمک باغداران تمام مناطق تک به تک تخمین می‌زند و آمار را جمع‌آوری می‌کند. ابتدای سال حدودا به تخمین ۲۰۰ هزار تن دست یافتیم ولی با توجه به خسارتی که در اثر گرما و قطع آب و برق داشتیم، در تخمین جدید میزان تولیدات کاهش یافت و فکر نمی‌کنم عملا حتی بیش از ۱۶۰ هزار تن تولید داشته باشیم. البته پس از برداشت محصول نیز یک آمار جدیدی توسط انجمن پسته تخمین زده می‌شود.
وی ادامه داد: یک منبع آمار دیگر نیز وجود دارد که وزارت جهاد کشاورزی ارائه می‌دهد اما نمی‌دانم بر چه مبنا و اساسی این آمار را استخراج می‌کند و تخمین می‌زند ولی آمار جهاد به نظر ما امسال بسیار خوشبینانه است. سومین منبع آمار، صادرات گمرک است که حدودا یک سال دیگر مشخص می‌شود که به چه میزان صادرات داشته‌ایم. ولی از میزان مصرف داخلی آمار دقیقی وجود ندارد و صرفا به تخمین‌های کلی طبق شرایط اقتصادی مردم وابسته هستیم چون تنها حجم کمی از پسته توسط واحدهای صنعتی دارای آمار مصرف می‌شود ولی از مصرف سنتی آمار دقیقی وجود ندارد. اخیرا هم به علت بحث تعهد ارزی، در صادرات قاچاق صورت می‌گیرد و آمار دقیقی در این زمینه نیز وجود ندارد. پس تنها آمار معتبر و رسمی در صادرات، آمار گمرک است.
کاهش ۱۰ درصدی تولید پسته نسبت به سال گذشته
عضو هیئت امنای انجمن پسته ایران افزود: آمار ۳۰۰ هزار تنی که وزارت جهاد کشاورزی اعلام کرده است بسیار خوشبینانه است چراکه امسال میزان تولیدات سیر نزولی داشته است. اگر سال گذشته میزان تولیدات ۱۸۰ هزار تن تخمین زده شد، در سال جاری ۱۰ درصد حداقل کمتر از سال گذشته بوده است.
وی درباره چالش قیمت‌گذاری پسته تصریح کرد: در قیمت‌گذاری ریالی پسته چندین مسئله دخیل است. ما جایگاه بزرگترین تولیدکننده پسته در جهان را از دست داده‌ایم و طبیعتا تابع قیمت‌گذاری دلاری بزرگترین تولیدکننده جهان یعنی کشور آمریکا شده‌ایم. آمریکایی ها در سال‌هایی همچون سال گذشته که حجم تولید پسته بالایی داشته باشند، قیمت دلاری را کاهش می‌دهند تا بتوانند اجناس خود را بفروشند و صادرکنندگان ما را مجبور به رقابت می‌کنند که بعضا این رقابت منجر به افتادن در تله رقابت منفی هم می‌شود و تنها با درایت می‌توان جلوی این رقابت منفی را گرفت.
مهدوی ادامه داد: مشکل دیگر کشور ما تحریم‌ها است. پرداخت‌ها را نمی‌توانیم از طریق سیستم رسمی بانکی یا ال سی اعتبار اسنادی دریافت کنیم به همین دلیل نیز وصول پول حاصل از صادرات ما هزینه دار شده است.
اگر ما می‌توانستیم از طریق سیستم بانکی و بدون تحریم ارز حاصل از صادرات پسته را وارد کشور خودمان کنیم، بسیاری از مشکلات وجود نداشت اما حالا ناچاریم از روش‌های خلاقانه همچون یاری جوئی از صرافی‌ها یا تهاتر با واردکنندگان استفاده کنیم که هزینه بر است. در صنعت پسته ایران با برخی مشکلات مختص صنعت خودمان مواجهیم که موجب افزایش هزینه تولید و کاهش توان رقابت در بازارهای جهانی شده است و از جمله این چالش‌ها می‌توان به مشکل کمبود آب و تغییر اقلیم و گرمایش کره زمین و گرمازدگی زمستانه و سرمازدگی بهاره و رقابت با سایر کشورها و ... اشاره کرد. ولی متاسفانه در سال‌های اخیر برخی مشکلات دست ساز خارج از صنعت خودمان، مزید بر علت شده و نفس ما را بریده است.
پیمان سپاری ارزی از جمله مشکلات دست ساز در حوزه پسته
عضو هیئت امنای انجمن پسته ایران با اشاره به دردسرهای اداری موجود اظهار کرد: از جمله مشکلات دست ساز که بر قیمت پسته اثر منفی می‌گذارند می‌توان به پیمان سپاری ارزی اشاره کرد. وزارت اقتصاد و بانک مرکزی برای ارز حاصل از صادرات، قیمت دستوری تعیین کرده‌اند که این مسئله برای ما بسیار دردسرساز شد چراکه قیمت دلار بر درآمد و ارز حاصل از صادرات پسته تاثیر می‌گذارد و ما را مجبور می‌کند که با هزینه‌های سرسام‌آور تورمی ناشی از ارز آزاد، تولید کنیم ولی دلار خودمان را با قیمت دستوری ارزان تعیین شده بفروشیم. این مسئله قطعا هر صنعت و کشاورزی را از پا در می‌آورد. یا به‌طور مثال برخی واردکنندگان به دلیل نیازی که به ارز سریع دارند، در بازارهای صادراتی محصول ما را ارزان‌فروشی می‌کنند که البته درحال رفع این معضل هستیم و راهکاری خواهیم ساخت.
وی درخصوص موارد فوق افزود: اخیرا جلسه‌ای در اتحادیه صادرکنندگان خشکبار با برخی واردکنندگان برگزار شد و امیدواریم همکاری‌ای ایجاد شود تا هم منزلت قیمتی پسته ایرانی در بازارهای جهانی به عنوان یک محصول برتر کیفی حفظ شود و هم ارز حاصل از صادرات پسته وارد شده را تبدیل به ریال کنیم تا در نهایت با قیمت منطقی به دست کشاورز برسد.
تغییر اقلیم و گرمایش زمین تولید پسته را در معرض تهدید قرار داد
وی افزود: مشکلات اقلیمی و شرایط گرمایش کره زمین به شکلی شده است که تولید پسته در بسیاری باغات را با تهدید مواجه کرده و طبیعتا هنگامی که برداشت و عملکرد در واحد سطح کاهش می‌یابد تولید برای ما گران تمام می‌شود. اگر ما می‌توانستیم برداشتی را انجام دهیم که به‌طور میانگین ۲ تن برداشت در هکتار داشته باشیم، هزینه‌های سربار تولید کاهش می‌یافت و تولید بیشتر می‌شد ولی این اتفاق نیفتاد.
مهدوی تصریح کرد: طی سال‌های گذشته باغاتی را داشتیم که سه سال مستمر اصلا تولیدی نداشتند ولی هزینه جاری را برای زنده نگاه داشتن درختان، این موجودات زنده، داشتند و این موارد همه موجب شد که صنعت پسته با چالش‌های بسیاری همراه باشد و ما هرساله شاهد رهاشدگی بسیاری از باغات پسته هستیم.
وی در ادامه افزود: آمریکا در حال حاضر رتبه اول تولید پسته در جهان را دارد. اکثر سالها ایران دوم است و جایگاه‌های دوم و سوم بین ایران و ترکیه در چرخش است ولی امسال ایران در رتبه دوم تولید جهانی پسته است.
عضو هیئت امنای انجمن پسته ایران در پایان درباره میزان ارزآوری پسته در کشور اظهار کرد: ارزآوری محصول پسته به‌صورت میانگین سالانه بین یک و نیم تا دو و نیم میلیارد دلار متغیر است.